به صدا درآمدن زنگ خطر برای خشک شدن چشمه های کارستی، کارست شکننده است - شارژ 10

به گزارش خبرنگاران، توسعه پایدار زمانی رخ می دهد که در اجرای عملیات عمرانی، آینده ای مطلوب برای جوامع بشری تصور گردد به گونه ای که در آن شرایط زندگی و استفاده از منابع، بدون آسیب رساندن به یکپارچگی، زیبایی و ثبات نظام های حیاتی، احتیاجهای انسان را رفع می سازد.

این در حالی است که در ایران به علت خشکسالی و نبود مدیریت، گویی ما با نوعی انتقام طبیعت روبرو شدیم؛ هر جا که آب بی رویه برداشت کردیم زمین، نشست و هر جا به انتشار گازهای گلخانه ای توجه نکردیم با قهر آسمان روبرو شدیم و آنجا که کمر به آلوده کردن آب ها بستیم، با مرگ و مهاجرت آبزیان روبرو شدیم.

به گفته دکتر رضا شهبازی مدیر کل دفتر مخاطرات زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی، بر اساس آخرین داده های منتشر شده از سوی این سازمان، از تعداد 609 دشت کشور، حدود 500 دشت دارای آب های شیرین هستند و به جرات می توان گفت که در حال حاضر هیچ دشتی در کشور وجود ندارد که در آن آب شیرین موجود باشد ولی با پدیده فرونشست روبرو نباشد.

بعضی مطالعات نشان می دهد که حجم ذخایر آب شیرین تتازهپذیر در ایران در 50 سال اخیر حدود 70 درصد کاهش پیدا نموده است و با این کاهش شدید ذخایر آب شیرین تتازهپذیر، استفاده از سیستم های شیرین سازی آب های شور نظیر آب دریا را به اسم یک ضرورت اجتناب ناپذیر برای تأمین آب آشامیدنی مطرح شده است.

استفاده از این روش در بعضی موارد سرمایه گذاری های زیادی را می طلبد ولی به طور کلی مقدار سرمایه گذاری اولیه طرح های آب شیرین کن آب دریا به عوامل متعددی چون ظرفیت شیرین سازی و کیفیت آب خام دریا بستگی دارد و این عوامل تعیین نماینده در حجم سرمایه گذاری ثابت اولیه است. از سوی دیگر کیفیت آب دریا هم به شاخص هایی مانند شوری، کدورت، آلودگی های صنعتی و شهری وابسته است.

از سوی دیگر افزایش شوری آب دریا به علت افزایش فشار پمپ های مورد احتیاج برای فرایند اسمز معکوس، به طور مستقیم هزینه های مربوط به شیرین سازی آب را افزایش می دهد. گفته می گردد که شوری آب خلیج فارس به اسم یکی از دریاهای آزاد، از 48000 میلی گرم در لیتر در بعضی منطقه ها تجاوز می نماید که این امر شیرین سازی آب این حوضه را دشوارتر از دیگر دریاهای آزاد یا اقیانوس ها می نماید.

حالا برای فرار از این بحران، کشور در پی منابع آبی تازه با نام آب کارست است تا در پی حل معضل مصرف بهینه منابع آبی موجود. ولی به باور محققان اگر در زمینه مصرف و برداشت منابع آب کارستی مدیریت و برنامه ریزی نگردد، با مخاطراتی همانند برداشت آب های زیر زمینی روبرو خواهیم شد به گونه ای که در استان های کرمانشاه، لرستان، فارس و همدان این حجم آب، زمانی بسیار قابل ملاحظه بود که با بهره برداری بی رویه بسیاری از چشمه ها که مظاهر کارست زنده بودند، خشک شدند و فروچاله ها به اسم یک زنگ خطر به صدا در آمده است.

کمال طاهری زمین شناس و پژوهشگر حوزه اب های کارستی در گفت وگو با خبرنگاران با بیان اینکه هیچ گونه آمار و داده درستی از اینکه چه حجمی از منابع آب ایران، آب کارستی است در دسترس نیست، گفت: ولی حجم عظیمی از جریان پایه رودخانه ها، چشمه ها و آب شرب شهرهای عظیمی همانند شیراز و کرمانشاه از کارست تامین می گردد و بسیاری از روستاهای غرب ایران، استان فارس و بعضی منطقه ها خراسان شمالی، آذربایجان و... از آب های کارستی برای آشامیدن، باغداری و کشاورزی استفاده می نمایند.

وی ادامه داد: چشمه های عظیم و پر آبی همانند شش پیر، ساسان، تنگ براق در فارس و بل در هورامان سالیانه چند صد هزار لیتر بر ثانیه خروجی آب با کیفیت در حد آب بطری شده دارند. با همه اینها ما هنوز شبکه پایش کمی و کیفی مناسبی برای آبخوان های عظیم کارستی کشور را طراحی ننموده ایم و در معادلات بیلان آب، آب های کارستی را نادیده می گیریم و در بسیاری از موارد به حساب نمی آوریم ضمن آنکه موازنه بیلان را به آب برگشتی کشاورزی نسبت می دهیم.

به حساب نیامدن حجم آب کارست و برداشت آن برای سیراب شدن

کمال طاهری زمین شناس و پژوهشگر حوزه آب های کارستی در گفت وگو با خبرنگاران با بیان اینکه هیچ گونه آمار و داده درستی از اینکه چه حجمی از منابع آب ایران، آب کارستی است در دسترس نیست، گفت: ولی حجم عظیمی از جریان پایه رودخانه ها، چشمه ها و آب شرب شهرهای عظیمی همانند شیراز و کرمانشاه از کارست تامین می گردد و بسیاری از روستاهای غرب ایران، استان فارس و بعضی منطقه ها خراسان شمالی، آذربایجان و... از آب های کارستی برای آشامیدن، باغداری و کشاورزی استفاده می نمایند.

وی ادامه داد: چشمه های عظیم و پر آبی همانند شش پیر، ساسان، تنگ براق در فارس و بل در هورامان سالیانه چند صد هزار لیتر بر ثانیه خروجی آب با کیفیت در حد آب بطری شده دارند. با همه اینها ما هنوز شبکه پایش کمی و کیفی مناسبی برای آبخوان های عظیم کارستی کشور را طراحی ننموده ایم و در معادلات بیلان آب، آب های کارستی را نادیده می گیریم و در بسیاری از موارد به حساب نمی آوریم ضمن آنکه موازنه بیلان را به آب برگشتی کشاورزی نسبت می دهیم.

طاهری خاطر نشان کرد: من بعد از دو دهه کار عملی در بخش آب و به ویِژه کارست در غرب ایران بعید می دانم سنجش درستی از مقدار آب کارست در مطالعات حوضه های آبریز ایران تهیه شده باشد یا حداقل اگر هم باشد قابل دسترس نیست. شاید تعجب آور باشد اگر بگویم ما هنوز نقشه مقدماتی از آبخوان های کارستی کشور را نداریم. تنها استناد ما برای وجود کارست، همان حدود 12 درصدی است که از گستره های سازندهای با قابلیت کارست شوندگی به وسیله مرکز ملی مطالعات و تحقیقات کارست کشور تهیه شده است.

وی با بیان اینکه علی رغم مناسب بودن این نقشه و سالیان متمادی کوشش و آنالیز برای تهیه این کار عظیم، ما هیچ تقریبی از مقدار آبخوان های تحول یافته کارستی و حجم ذخایر آبی در اختیار نداریم، یادآور شد: این در حالی است که هرگاه از تامین آب درمانده می شویم بدون شناخت حجم ذخایر کارست ناچار به حفاری چاه های آهکی هستیم و البته در بسیاری از منطقه ها تنها راه برون رفت از بحران هم همین چاه ها هستند.

این محقق حوزه آب دانش کشور از معادلات هیدرولیکی جریان در محیط های کارستی، عمق کارستی شدن، وسعت کارست شدگی و ضخامت توده های کارستی را در حد صفر دانست و یادآور شد: با این حساب نمی توان عدد و رقم درستی برای حجم آب کارست اسم کرد ولی با این همه، حداقل می توان گفت در استان های کرمانشاه، لرستان، فارس و همدان این حجم آب، زمانی بسیار قابل ملاحظه بود که با بهره برداری بی رویه بسیاری از چشمه ها که مظاهر کارست زنده بودند، خشک شدند و فروچاله ها به اسم یک زنگ خطر به صدا در آمده است.

صندلی کارست در تامین منابع آبی در خشکسالی

وی در مورد صندلی این منابع در خشکسالی گفت: سیستم های کارستی هم نسبت به خشکسالی های پی در پی و تغییرات اقلیمی حساس هستند. با این تفاوت که اگر منطقه های در معرض تغییرکاربری های مخرب و جنگل تراشی نباشند و حوضه آبگیر آنها به هم ریخته نشده باشد از ذخیره آبی مناسبی برخوردارند.

طاهری با تاکید بر اینکه کارست های تحول یافته و کانالی به نسبت کارست افشان در برابر خشکسالی های بلند مدت دوام کمتری دارند، افزود: این حوضه ها در کم بارشی های مقطعی می توانند دوام بیاورند و آب شرب ساکنان محلی را تامین نمایند اما در حال حاضر آبخوان های کارستی در بسیاری از نقاط برای تامین آب به وسیله چاه های عمیق مورد توجه قرار گرفته اند به گونه ای که از دو دهه قبل تا به امروز بیش از 100چاه کارستی در منطقه غرب ایران حفاری شده است که واقعاً در تامین آب در شرایط اضطراری و بحران راهگشا بوده اند.

وی تاکید نمود: حفر هر چاه کارستی به میزان یک پروژه مهم تامین آب اهمیت عملیاتی و راهبردی دارد اما در واقعیت کارشناسان کارست در کمیته های کارشناسی با کمترین امکانات فعالیت می نمایند و عملاً همه چیز به نفع فعالیت های سازه ای است تا کارست شناسی.

به گفته این محقق حوزه آب های کارستی، یک چاه کارستی که بر اساس تجارب کارشناسی حفر می گردد، می تواند یک شهر یا چندین روستا را از بی آبی برهاند با این حال هنوز آبخوان های کارستی در حساب و کتاب آب کشور صندلیی ندارند و فعلاً فقط مصرف می شوند.

طاهری به شرایط آب های کارستی مدفون اشاره نمود و یادآور شد: همه این موارد گفته شده در کارست پوشیده با آبرفت به مراتب بدتر است و دانش ما از کارست های مدفون عملاً هیچ است. در بسیاری از نواحی فعلاً کارست می تواند احتیاجهای آبی را تامین کند هرچند که بسیاری از چشمه های کارستی در حال خشک شدن هستند و کف شکنی چاه ها و ادامه حفاری در کارست مدفون یا پوشیده در دهه آینده نتایج مهیب خود را نشان خواهد داد.

زندگی بدون کارست!

وی با تاکید بر ضرورت توجه بیشتر به منابع آب کارستی، گفت: باید پذیرفت کارست در بعضی منطقه ها می تواند منابع آب تازه باشد که در منطقه های از ایران، به اسم آب فسیلی، در جاهایی می تواند به اسم آب ژرف گردد و زمانی می تواند به شکل یک چشمه مقدس خود را نشان دهد. این همه به یک مدیریت واحد با توان و بنیه علمی و عملیاتی بالا احتیاج دارد.

طاهری با بیان اینکه ما هنوز می توانیم از تجارب نسل پیشگام کارست در ایران و محققان با نام و نشان جهانی مانند پروفسور عزت اله رئیسی که از او به اسم پدر هیدروژئولوژی کارست یاد می نمایند، بهره مند شویم، خاطر نشان کرد: نسل جوان هم مشتاقانه می توانند در کارست، منشا تحقیقات تازه باشند و در این راستا با احیای مراکز مطالعاتی و تحقیقاتی می توان گام های بلندی برای شناخت بیشتر و بهتر آب های کارستی برداریم.

این محقق حوزه کارست اظهار کرد: البته باید خاطرنشان ساخت آب کارست، یک منبع آب تازه نیست اما به نظر می رسد اگر بتوان یک آبخوان کارستی را از آلودگی نجات داد و مثلاً مانند کاهش شوری آب های ژرف که چند سالی است وِرد زبان بسیاری از کنشگران فعال آب کشور است از شوری آب های کارستی شور یا لب شور کاست؛ می توان به آن با دید منابع آب تازه یاد کرد.

وی افزود: با گاززدایی از بعضی آب های کارستی گازدار می توان آنها را جزو آب های نامتعارف قلمداد کرد. همه اینها حاکی از احتیاج ما به مطالعه و تحقیقات دامنه دار در کارست ایران است.

طاهری به انتشار اخباری در زمینه کشف و استخراج آب کارست در بعضی از استان های کشور، گفت: اخیراً بعضی از زمین شناسان صاحب نام از اکتشاف آبخوان های عظیم کارستی در شمال شرق ایران و بعضی نواحی دیگر خبر داده و در رسانه ها منتشر کردند. قطعاً ما مجاز نیستیم برای دستیابی بیشتر به آب، منابع کارستی را هم مانند آب زیرزمینی با چالش های جدی روبرو سازیم. کارست به نوبه خود شنماینده است و بدون قوانین حمایتی و بدون داشتن بیلانی ولو اجمالی از آب کارست، ما با پدیده استخراج بی روی آب های کارستی روبرو خواهیم شد.

وی تاکید نمود: در این زمینه اگر اثرات زیست محیطی و خطاهای مهندسی قابل اغماض باشد ولی نمی توان خشک شدن چشمه های عظیم کارستی را نادیده گرفت؛ چرا که امنیت غذایی ناشی از حقابه بری این چشمه ها به مخاطره خواهد افتاد.

این محقق حوزه آب های کارست ادامه داد: کارست برای ماندن به صندلی رسمی با متولی تعیین و توانمند احتیاج دارد آنچه که بسیاری از صاحبنظران خوش بین هستند که در دولت ایران قوی و با همت همه پیشکسوتان بخش آب و دانشگاهیان محقق کارست وکارشناسان خبره و درایت و همت جهادی وزیر منتخب نیرو تحقق خواهد یافت.