شیشه گری دستی، هنری از جنس دمیدن - شارژ 10

شیشه دست ساز از جمله اصیل ترین و ارزنده ترین صنایع دستی است که در ایران دارای سابقه ای طولانی بوده و ظروف و اشیاء شیشه ای به دست آمده از روزگاران پیشین دلالت بر وجود این صنعت در ادوار بسیار دور و حتی پیش از میلاد دارد. یک گردنبند شیشه ای متعلق به 2250 سال قبل از میلاد که دارای دانه های آبی رنگ است و در ناحیه شمال غربی ایران کشف شده و نیز قطعات شیشه ای مایل به سبز که طی کاوش های باستان شناسی در لرستان، شوش و حسنلو به دست آمده، مؤید سابقه این صنعت در کشورمان است.

شیشه گری دستی در ایران به دلایل گوناگون در دوران مختلف، فراز و نشیب های زیادی داشته است اما پیوسته حضور خود را در میان صنایع دستی و به عنوان یکی از نمودهای ارزنده ذوق و هنر ایرانی حفظ نموده است.

اوج صنعت شیشه گری در ایران، در زمان سلطنت سلجوقیان است. در این دوران، صنعتگران به روش های جدیدی روی آورده بودند و با استفاده از قالب های گوناگون، نقش های برجسته و فرورفته را در شیشه ایجاد می کردند. حک کردن و تراشیدن شیشه نیز در این دوران به کارهای تکمیلی شیشه گری اضافه شد و نقاشی های گوناگون از قبیل گل های تزیینی، اشکال حیوانات و... با استفاده از رنگ های متنوع، زینت بخش اشیای شیشه ای شد.

فرآورده های شیشه ای این دوران بیشتر شامل ظروف کوچک و بزرگ، عطردان های بسیار ظریف، جام ها و گلدان هایی با فرم ها و مقدار های متنوع و اشیاء تزیینی کوچکی به شکل حیوانات هستند.

نمونه هایی از شیشه های باستانی

در سال های اخیر شیشه گران بیشتر از خرده شیشه به عنوان مواد اولیه مورد مصرفشان بهره می گیرند و نحوه کار به این صورت است که ابتدا کوره را به مدت سه تا چهار شبانه روز روشن نگه می دارند و هنگامی که حرارت آن به حد مطلوب رسید از یک سو شیشه خرد شده را داخل آن ریخته و از سوی دیگر شیشه مذاب را برداشته و به مصرف می رسانند. البته گاه از ترکیب شیشه خرده و سیلیس به عنوان ماده اولیه اصلی استفاده می گردد و برای رنگین ساختن ماده مذاب از اکسید فلزی مورد نظر استفاده می نمایند.

شیوه تهیه رنگ

یکی از مهم ترین بخش های شیشه گری دستی نحوه ساخت رنگ های شیشه است. تنوع رنگ ها موجب زیبایی هرچه بیشتر محصولات شیشه ای می شوند. هنرمندان این عرصه برای ایجاد رنگ های گوناگون در شیشه از اکسید فلزات مختلف بهره می برند که به شکل پودر در بازار وجود دارند.

برای فراوری رنگ آبی لاجوردی از اکسید کبالت، برای رنگ آبی زنگاری از اکسید مس و کرومات، برای رنگ سبز از بی کرومات و اکسید آهن و برای رنگ قرمز از اکسید مس یک ظرفیتی یا سلینیوم استفاده می نمایند. استفاده از بی اکسید منگنز به اضافه کبالت برای تهیه رنگ بنفش و بی اکسید منگنز برای تهیه رنگ زرشکی مرسوم است. رنگ شیری نیز از طریق نمک های فسفر یا فلوریدها و رنگ قهوه ای از پیریت، گوگرد و زغال چوب به دست می آید.

این اکسید ها به مقدار مورد احتیاج با خرده شیشه یا سیلیس مخلوط می شوند و آنگاه برای ذوب شدن داخل کوره قرار می گیرند.

نحوه انجام کار

ابزار کار شیشه گری دستی بسیار مختصر و ساده است. مهم ترین وسیله این صنعت، لوله ای فولادی به طول 100 تا 120 سانتی متر با آلیاژی مخصوص است که اصطلاحا دم نامیده می گردد. این لوله توخالی است و برای برداشتن شیشه از داخل کوره مورد استفاده قرار می گیرد و شیشه گران با فرو بردن آن درون شیشه مذاب و چرخاندن آن، مقدار کمی از شیشه را که اصطلاحا بار نام دارد از داخل کوره برداشته سپس در لوله می دمند، به این ترتیب گوی کوچکی که به آن گوی اول گفته می گردد، به دست می آید. بعد از سرد و سخت شدن این گوی، مجددا دم را داخل شیشه مذاب فرو برده و مقدار لازم را برای ساخت شیء مورد نظر برمی دارند.

تهیه گوی اول به صنعتگر امکان می دهد تا مقدار شیشه ای که در مرحله دوم برمی دارد در تمام نقاط دارای قطر مساوی بوده و محصولی که فراوری می گردد دارای قطر یکسان باشد ولی چون در این مرحله، غلظت شیشه مذاب، کم و قابلیت شکل پذیری آن ناچیز است و از سویی باید فرم متناسب و قطر مساوی و یکسان داشته باشد صنعتگر لوله دم را روی میله ای که دارای سر دوشاخه است قرار داده و در حالی که دم را به طور مرتب می چرخاند آن را داخل وسیله دیگری که قاشق نام دارد و عبارت از چوبی استوانه ای به ارتفاع هفت و قطر 15 سانتی متر است و در یک سطح دارای فرورفتگی بوده و به میله ای فلزی متصل است، قرار می دهد.

صنعتگر ضمن کار و به منظور جلوگیری از سوختن قاشق و نیز برای آنکه شیشه مذاب به قاشق نچسبد، هر چند دقیقه یک بار آن را داخل آب فرو می برد. پس از انجام این عمل، استادکار به مقدار دلخواه در لوله فولادی دمیده و گوی کره مانندی به وجود می آورد، آنگاه پشت دستگاه مخصوصی که عبارت از یک نیمکت و دو میله افقی در اطراف است نشسته و دم را روی میله های طرفین نیمکت قرار داده و آن را می غلطاند و برای پیشگیری از کج شدن بار به طرف پایین با انبر و تخته به فرم دادن آن می پردازد.

در بعضی از کارگاه ها نیز استفاده از قالب رواج دارد و استادکار بعد از قاشقی کردن بار آن را داخل قالب قرار داده و عمل دمیدن را انجام می دهد.

پس از تبدیل شیشه مذاب به شیئی که فراوریش مورد نظر استادکار است، کارگر وردست با لوله دیگری که واگیره نام دارد به یاری استادکار آمده و صنعتگر به آهستگی انتهای وسیله ساخته شده را به واگیره که حاوی مقدار کمی شیشه مذاب است می چسباند و آنگاه با قیچی خیس روی شیشه را خط می اندازد و با ضربه ملایمی آن را از لوله اصلی جدا و محصول را به واگیره منتقل می نماید.

آبگز کردن

یکی از کارهای تکمیلی در شیشه گری، آبگز کردن است. این کار، بیشتر برای زیباسازی محصولات شیشه ای انجام می گردد. برای آبگز کردن، اشیاء شیشه ای ساخته شده را بعد از تکمیل و قبل از سرد شدن کامل آن، به مدت چند ثانیه در آب سرد فرو می برند و بیرون می آورند. انجام این کار باعث منقبض شدن سطح شیشه می گردد در نتیجه شکستگی و ترک های ریزی روی سطح شیشه ایجاد می گردد و از آن جایی که داخل شیشه هنوز گرم است، شیشه به طور کامل نمی شکند. استادکاران برای استحکام بیشتر شیشه های آبگز شده آن ها را مجددا جلوی کوره قرار داده و حرارت می دهند.

تلفیق با فلز

بعضی از شیشه گران برای ایجاد تنوع در محصولات شیشه ای از تکنیک تلفیق فلز با ظروف شیشه ای استفاده می نمایند. این کار را معمولا در خصوص لیوان، گلدان و سایر اشیایی که قسمت اصلی آن ها استوانه ای شکل است انجام می دهند. در این روش ابتدا استوانه ای فلزی از مس یا برنج با قطر و ارتفاع دلخواه و نقش های مشبک ساخته می گردد. شیشه گر بعد از آماده شدن گوی شیشه آن را درون این استوانه ها قرار می دهد و در آن می دمد. به این ترتیب شیشه حجم داخل استوانه را پر می نماید و مقداری از آن نیز از شبکه های فلزی روی استوانه به خارج نفوذ می نماید. به همین خاطر پس از سرد شدن، شیشه از فلز جدا نمی گردد.

مات کردن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای که می بینید ظاهری مات دارند. شیشه یکی از اجسامی است که در برابر بیشتر مواد شیمیایی مقاوم است. برای مات کردن شیشه هم باید از اسیدی استفاده کرد که بتواند قسمتی از سطح شیشه را در خود حل نماید. تنها اسیدی که شیشه در برابر آن مقاوم نیست اسیدفلوریدریک است. کارکردن با این اسید بسیار سخت و خطرناک است و به دلیل گرانی استفاده از آن ارزان نیست. به همین خاطر در بیشتر کارگاه های شیشه گری از محلول آمونیوم هیدروژن فلورید یا مواد مشابه دیگر برای مات کردن شیشه استفاده می نمایند.

تراش دادن شیشه

بسیاری از فرآورده های شیشه ای دست ساز با نقوشی به شکل تراش خورده تزیین می شوند. برای تراش دادن این گونه وسایل از سنگ های مخصوصی که درجه سختی آن ها بیشتر از سختی شیشه است، استفاده می گردد. تراش دادن وسایل شیشه ای از طریق سنگ های دیسک مانندی که با سرعت لازم قادر به چرخش هستند، انجام می شوند. سرعت چرخ های تراش و دیسک تراش کاری به نوع تراش بستگی دارد و هرچه مقدار عمق تراش مورد نظر بیشتر باشد، سرعت چرخ تراش نیز بیشتر است و برعکس در صورتی که تراش، سطحی باشد، سرعت چرخ تراش کاری کمتر است.

اشیاء ساخته شده شیشه ای چنانچه در مجاورت هوای عادی نگه داشته شوند پس از دقایقی به دلیل سرد شدن سطح شیشه و گرم ماندن درون آن می شنمایند و به همین جهت باید اشیاء ساخته شده به تدریج و در مدتی طولانی خنک گردد. برای این منظور در هر کارگاه، گرمخانه ای با درجه حرارت 450 تا 550 درجه سانتی گراد وجود دارد که اشیاء ساخته شده را درون آن قرار داده و سپس کوره را خاموش می نمایند تا اشیاء، هم زمان با سرد شدن هوای داخل کوره خنک شوند و این کار معمولا بین 24 تا 48 ساعت و تا زمان پایین آمدن تدریجی حرارت داخل گرمخانه و رسیدن آن به درجه حرارت هوای معمولی ادامه می یابد.

شهر تهران مهم ترین مرکز فراوری محصولات شیشه ای دست ساز است. در تهران با انجام عملیات تکمیلی که حالت تزیینی هم دارد انواع محصولات شیشه ای زیبا و متنوع فراوری می گردد.

شرایط فعلی شیشه گری در ایران

در حال حاضر چندین کارگاه شیشه گری در تهران و بعضی شهرهای دیگر مثل اصفهان، میمند فارس، قمصر کاشان و... مشغول به فعالیت هستند. این کارگاه ها با شرایطی تقریبا مشابه به فراوری شیشه هایی مشغول اند که به آن ها شیشه فوتی هم گفته می گردد.