چه عواملی دریاچه ارومیه را تا یک قدمی مرگ پیش بردند؟! - شارژ 10

حسین رضوانی در تبادل نظر با تسنیم در رابطه با عوامل تأثیرگذار بر خشکی دریاچه ارومیه اظهار کرد: باید به این سوال که تغییر اقلیم یا عوامل انسانی باعث خشک شدن دریاچه ارومیه شده اند، این گونه پاسخ داد که تغییر اقلیم می تواند عامل تشدیدنماینده باشد، ولی عامل اصلی نیست؛ آنچه که در مطالعات سال های اخیر نشان داده شده (مطالعات دانشگاه تبریز 2020 و مطالعات آقای علیزاده 2019) عامل انسانی (آنتروپوژنیک) نقش اصلی و معین نماینده را در رقم خوردن شرایط فعلی دریاچه ارومیه داشته است.

وی اضافه کرد: در این مطالعات نقش عوامل اقلیمی بین 16 تا 35 درصد و نقش عامل انسانی بین 65 تا 84 درصد ذکر شده است. بر اساس مطالعاتی که از روی پردازش تصویر نقشه های هوایی به وسیله دانشگاه تربیت مدرس در سال 1398 انجام شد، سطح زیرکشت در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در طی 30 سال گذشته از 300 هزار هکتار به 605 هزار هکتار رسیده است. از طرفی بر اساس گزارش ستاد احیای دریاچه ارومیه در محدوده دریاچه بیش از 88 هزار چاه مجاز و غیرمجاز وجود دارد و بعلاوه بر روی رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه 12 سد ملی مهم احداث شده که تأمین نماینده آب کشاورزی و شرب منطقه هستند.

این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست اضافه کرد: همه این عوامل که به وسیله انسان در حال رقم خوردن است، منجر به مصرف بیشتر آب در محدوده و شهر های اطراف دریاچه ارومیه شده است. در مجموع می توان گفت که عوامل انسانی (کشاورزی، سدسازی، توسعه شهر و ...) منجر به این شده است که 70 درصد منابع آب تجدیدپذیر این حوضه آبریز مصرف شوند که این موضوع نقش بسیار مهم و حائز اهمیتی دارد.

رضوانی با اشاره به علل عدم موفقیت ستاد احیای دریاچه ارومیه با وجود خرج بیش از 11 هزار میلیارد تومان از بودجه کشور گفت: ستاد احیای دریاچه ارومیه 15 پروژه برای احیای دریاچه تعریف کرد، اما بیشتر این پروژه ها می خواستند با نگاه تکنیکال و فنی مسائل دریاچه را حل نمایند و همین موضوع مهم ترین علل عدم موفقیت این ستاد بود.

وی ادامه داد: مثلاً یکی از پروژه های 15 گانه بر این اساس تعریف شده بود که با وجود منابع آب کافی به دلیل رسوب گذاری در مصب بخش زیادی از آب رودخانه ها قبل رسیدن به دریاچه تبخیر می گردد. برای حل این مسئله ستاد احیای دریاچه ارومیه پیشنهاد کرد که باید طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه های منتهی به دریاچه شروع گردد. در یک پروژه دیگر، یکی از مسائل را مصرف زیاد آب رودخانه های منتهی به دریاچه برای بخش کشاورزی تشخیص دادند و راه چاره آن را شبکه آبیاری و خرید دستگاه های مدرن به منظور کشت محصولات کشاورزی به منظور بهینه کردن راندمان استفاده از آب، پیشنهاد دادند.

این پژوهشگر مناقشات و سیاست گذاری های آب اعلام کرد: جدای از همه این راه چاره های فنی و تکنیکال که به جای خود و به شرط تشخیص درست مسئله مناسب هم هستند، یکی از مسائل مهم، رابطه مسائل مالی و اجتماعی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با افزایش سطح زیرکشت است. رکود مالی ایران در چند سال اخیر باعث شد بسیاری از کشاورزان به کشت محصولات پرآب مانند چغندر قند و یونجه روی آورند که این محصولات در مقایسه با سایر محصولات مرسوم در منطقه، به ویژه محصولات کم آب بر مانند جو و ذرت سود بیشتری دارند.

رضوانی شرح داد: در نهایت با کاشت این محصولات اندازه برداشت از رودخانه های منتهی به دریاچه و آب زیرزمینی افزایش چشمگیری پیدا کرد. حال اگر این رفتار اجتماعی، مالی را کنار سیاست گذاری های 20 سال اخیر حوضه آبریز دریاچه ارومیه بگذاریم که افزایش پروژه های توسعه آبی در دستور کار آن بوده است، متوجه دلیل شرایط اسفناک دریاچه ارومیه می شویم.

وی ادامه داد: متأسفانه در ادوار قبلی بعضی از سیاست گذاران و مدیران به منظور تأمین شغل در منطقه توسعه آبی را رواج دادند که البته نه تنها این توسعه رو به رشد نبود، بلکه آنچه امروز می بینیم و تحلیل می کنیم، رو به نزول و فقر بوده است؛ مثال شاخص این نزول، نمودار افزایشی سطح زیرکشت و نمودار کاهشی عایدی خانوار روستایی آذربایجان غربی در بازه 15 سال اخیر است.

این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست توضیح داد: آنچه که در حوزه مدیریت آب به آن توجه نمی گردد، رفتار سیستمی در مدیریت منابع آب است، این گونه است که مسائل آبی فقط با مسائل تکنیکال در ارتباط نیستند و اینکه چگونه مسئله آب با مسائل اجتماعی، مالی، سیاست گذاری و نهادی می تواند مرتبط گردد و تأثیر بگذارد و تأثیر بپذیرد، بسیار حائز اهمیت است.

رضوانی اظهار داشت: تا زمانی که در کشور فرایند های سیاست گذاری در حوزه آب اصلاح نشوند و مسائل مالی و اجتماعی پروژه های آبی مورد توجه جدی قرار نگیرند، روز به روز مسائل آبی در کشور وخیم تر خواهند شد. عملاً برای احیای دریاچه ارومیه احتیاج به یک تغییر رویکرد در مدیریت فضای فعلی وجود دارد. تغییر رویکرد از نگاه تکنیکال به نگاه سیستمی و ارتباط تک تک مسائل حوضه آبریز با عوامل و پیوند های مختلف اجتماعی، مالی، نهادی و ...، است و این تغییر رویکرد احتیاج به اصلاح فرایند سیاست گذاری و حکمرانی موجود آب دارد.